menu

Pomniki plebiscytowe

Po zwycięskim plebiscycie na Warmii i Mazurach zapanowała euforia. Z czasem postanowiono te zwycięstwo upamiętnić. Oczywistą formą tego upamiętnienia stały się pomniki plebiscytowe.
Ile ich było? Wydaje mi się, że do tej pory nikt tego nie policzył. Jedyny spis takich pomników znajduje się na Olsztyńskiej Stronie Rowerowej, która wymienia w województwie warmińsko-mazurskim 45 pomników, w tym 5 w obecnym powiecie szczycieńskim. Dane w tym spisie są niepełne i zawierają błędy. Szacunkowo możemy przyjąć, że na terenie naszego województwa było ponad 50 pomników plebiscytowych.
Informacji na temat dębów plebiscytowych są jeszcze bardziej niepełne. Być może rację miał Wańkowicz, pisząc, że były tu ich setki. Jednak pamięć o nich, poza nielicznymi wyjątkami się zatarła.

Stawiane na “wieczność”, zresztą nie tylko plebiscytowe pomniki, miały często dosyć ciekawą i zaskakującą historię. Były przestawiane, niszczone i przerabiane.
Po II wojnie światowej z oczywistych względów pomniki plebiscytowe musiały zniknąć z przestrzeni publicznej. Większość została zniszczona, poprzez rozbicie. Nieliczne zostały obalone i zapomniane. Po 1989 r. zdarzało się, że te zapomniane pomniki odkrywano i traktowano je jako pamiątki historyczne, co jest oznaką tego, że plebiscyt stał się już odległym i nie budzącym emocji wydarzeniem historycznym.

Większość pomników plebiscytowych nie wyróżniała się pod względem artystycznym. Zazwyczaj, nawet w miastach powiatowych, były to zwykłe, granitowe głazy. Tylko nieliczne pomniki miały ciekawszą formę. Do najoryginalniejszych należał główny pomnik plebiscytowy wzniesiony w Olsztynie, a w właściwie w Jakubowie.
Budowę tego pomnika rozpoczęto w lipcu 1925 r. Odsłonięto go 8 lipca 1928 roku. Pomnik ten pod względem rangi był drugim pomnikiem w południowych Prusach Wschodnich a być może nawet w całych Prusach Wschodnich. Umieszczono na nim herby powiatów plebiscytowych oraz liczbę głosów oddanych na Niemcy i Polskę.
W 1945 roku pomnik ten został wysadzony przez żołnierzy Armii Czerwonej. W 1972 roku w tym samym miejscu odsłonięto pomnik poświęcony „Bohaterom Walki o Wyzwolenie Narodowe i Społeczne Warmii i Mazur”.

Olsztyn, Jakubowo - zdjęcia pomnika plebiscytowego (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Olsztyn, Jakubowo - zdjęcia pomnika plebiscytowego (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Olsztyn, Jakubowo - zdjęcia pomnika plebiscytowego (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Olsztyn, Jakubowo - pomnik plebiscytowy

W samym Olsztynie pomnikiem plebiscytowym był wybudowany w 1925 r. (w podzięce za wierność) teatr. Teatr ten dzisiaj nosi imię Stefana Jaracza.

Pisz
2 października 1929 r., w 82 urodziny Hindenburga wmurowano kamień węgielny pod pomnik plebiscytowy w Piszu. odsłonięto go w 10 rocznicę plebiscytu. Był to sporych rozmiarów kamień na którym umieszczono informacje o tym, że na Polskę oddano 9 głosów, na Niemcy 2933.

W 1946 r. “Wiadomości Mazurskie tak pisały o pomniku plebiscytowym w Piszu.
“W Piszu znajdował się niemiecki pomnik plebiscytowy, wyraz germańskiej buty i zaborczości. Na potężnym głazie narzutowym wyryta była tarcza z krzyżackim krzyżem, a na niej napis «Dies Land bleibt deutsch» («ta ziemia pozostanie niemiecką») i data: 11.7.1920”
Niemiecka tarcza została obecnie przekreślona czerwonym, wyrytym w kamieniu napisem: «Myśmy jednak powrócili» i data 9.5.1945.
Mimo tego nowego napisu pomnik ten postanowiono jednak usunąć. Podobno został on wysadzony kwietniu 1963 r.

Pomnik plebiscytowy w Piszu (ze zbiorów Witolda Olbrysia)
Pomnik plebiscytowy w Piszu (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Pomnik plebiscytowy w Piszu (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Olecko
Pomnik plebiscytowy w Olecku został po wojnie zakopany, dzięki czemu zachował się do naszych czasów.
Kopia tego pomnika znajduje się w "Kulturzentrum Ostpreußen"
Warto też wspomnieć, że 8 lat po plebiscycie zwycięstwo plebiscytowe upamiętniono poprzez zmianę nazwy miasta z Margrabowa na Treuburg.

Ostróda
Pomnik plebiscytowy w Ostródzie odnalazł w 1999 r. Wojciech Gudaczewski. Początkowo próba ponownego ustawienia go napotkała spore opory. W 2002 roku członkowie ostródzkiego stowarzyszenia „Sasinia”, dzięki wsparciu inspektorea PSOZ Wiktora Knercerea doprowadzili do ponownego postawienia tego pomnika. Doszło do tego w przededniu 82 rocznicy przekazania stronie polskiej trzech wsi z powiatu ostródzkiego, które po plebiscycie znalazły się w granicach Polski.

Zelki
Okazuje się jednak, że kilka pomników plebiscytowych przetrwało w stanie bardzo dobry. .
Jeden z nich znajduje się w Zelkach, w powiecie Giżyckim.

Ramsowo
Inny dobrze zachowany pomnik znajduje się w Ramsowie, w powiecie olsztyńskim. Jakiś czas temu pomnik ten został wyremontowany, umieszczono też na nim nową, dwujęzyczną tablicę o treści:
"Volksabstimmung • am 11.Juli 1920".
"Na pamiątkę plebiscytu • 11. Lipca 1920 r."

Miejska Wola
Niezniszczony pomnik plebiscytowy zobaczyć możemy również w Miejskiej Woli, na terenie Wzgórz Dylewskich.

Leleszki
Spośród pomników plebiscytowych w powiecie szczycieńskim najciekawszą historię miał pomnik w Leleszkach. Pomnik ten oprócz plebiscytu upamiętniał również założenie wsi oraz mieszkańców poległych w trakcie pierwszej wojny światowej. Wykonano go z ważącego około 3,5 tony głazu wyciągniętego zimą z Jeziora Leleskiego. Odsłonięty został w 1931 roku. Koszty budowy pomnika sfinansowali mieszkańcy Leleszek z dobrowolnych składek.
Inskrypcja na stronie plebiscytowej pomnika głosiła, że 4 glosy oddane zostały za Polską a 294 za Niemcami.
"Volksabstimmung am 11. Juli 1920
für Deutschland 294 für Polen 4
Wir bleiben deutsch!"
Po wojnie pomnik został przewrócony. Następnie zabrano go do Powałczyna, gdzie po zeszlifowaniu niemieckich inskrypcji przymocowano do niego tablicę upamiętniającą zabitych 20 maja 1948 roku przez partyzantów UPA dwóch milicjantów. Pomnik niedawno został zdekomunizowany.

Sasek Mały
Również pomnik w Sasku Małym oprócz plebiscytu upamiętniał mieszkańców poległych w trakcie I wojny światowej. Pomnik ten rozebrano w latach 60.

Sasek Mały - pomnik plebiscytowy (ze zbiorów Witolda Olbrysia)
Sasek Mały - pomnik plebiscytowy (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Olszyny
Pomnik plebiscytowy, w postaci niewielkiego głazu, który z drugiej strony upamiętniał cywilne ofiary I wojny światowej stał w Olszynach. Po wojnie pomnik ten został rozbity.

Rudziska Pasymskie
Nietypowy pomnik plebiscytowy wzniesiono w Pasymiu a dokładnie w Rudziskach Pasymskich obok wybudowanego w 1927 r. pensjonatu, w którym po wojnie mieścił się prowadzony przez Karola Małłka Mazurski Uniwersytet Ludowy. Pomnik ten był jednocześnie fontanną. Znajdowała się na nim następująca inskrypcja.
† DIES LAND BLEIBT DEUTSCH †
Ten kraj pozostaje niemiecki.
Po wojnie został oczywiście zniszczony.

Rudziska Pasymskie - pasymski pomnik plebiscytowy (ze zbiorów Mieczysława Rabskiego)
Rudziska Pasymskie - pasymski pomnik plebiscytowy (ze zbiorów Mieczysława Rabskiego)

Szczytno
Pomnik plebiscytowy w powiatowym Szczytnie niczym się nie wyróżniał. Był to zwykły głaz, który ustawiono w parku Andersa. Po wojnie znajdujące się na nim inskrypcje zachlapaną betonem. Pod koniec lat 60. pomnik został z parku wywieziony.

Szczytno - pomnik plebiscytowy (ze zbiorów Witolda Olbrysia)
Szczytno - pomnik plebiscytowy (ze zbiorów Witolda Olbrysia)

Nowy Dwór
Jedyny zachowany i nadal stojący na swoim pierwotnym miejscu pomnik plebiscytowy na terenie obecnego powiatu szczycieńskiego znajduje się przy kościele w Nowym Dworze. Z pomnika tego zeszlifowaną tylko inskrypcji.

Pomnik plebiscytowy w Nowym Dworze (ze zbiorów Zorana Karasicia)
Pomnik plebiscytowy w Nowym Dworze (ze zbiorów Zorana Karasicia)

Dęby plebiscytowe
O ile znamy liczbę pomników plebiscytowych w powiecie szczycieńskim, to liczba dębów plebiscytowych jest nieznana.
Na pewno dęby takie posadzono w Jeleniowie, Wilamowie i Dłużku.

Dłużek

Dąb plebiscytowy w Dłużku (ze zbiorów Mieczysława Rabskiego)
Dąb plebiscytowy w Dłużku (ze zbiorów Mieczysława Rabskiego)

Najciekawszą historię ma dąb z Dłużka, Jak wszyscy wiem, ponieważ historię tę opisał w swoim słynnym reportażu: Na tropach Smętka - Melchior Wańkowicz, w Dłużku mieszkała opowiadająca się w trakcie plebiscytu za Polską rodzina Kiwickich. W związku z tym Kiwiccy byli we wsi znienawidzeni. Doprowadziło to do tego, że w 1921 r. Stenzel zastrzelił Roberta Kiwickiego.

Niemcy dla uczczenia zwycięstwa w plebiscycie postanowili w pobliżu gospody Kiwickich posadzić dąb. Drzewo to przetrwało do naszych czasów.
W latach 80. do ścięcia tego drzewa chciał doprowadzić Franciszek Kiwicki, jednak nie zgodził się na to wojewódzki konserwator przyrody, który w odpowiedzi na pismo Kiwickiego napisał: “Nie można karać drzew za winy ludzi. Niech pozostanie ono pamiątką skomplikowanych losów tej ziemi.”

Z czasem drzewo zostało oswojone. Do czego zapewne przyczyniła się taka oto poezja autorstwa Teresy Bratek.

Dla Polski ten dąb szumi
i z polskiej krwi wyrata,
Choć posadzili go wrogowie...
Lecz czas ich pychy odszedł,
Czas sprawiedliwy nastał,
Dąb o tym wie - opowie…

Historia pomników plebiscytowych jest bardzo ciekawa. Nie cieszą się one jednak takim zainteresowaniem historyków, jak chociażby pomniki pierwszowojenne. Może kiedyś temat ten zostanie opracowany